(سوال) حکم اهدای صدقه به اموات

(جواب) میت در چند صورت از اعمال نیک دیگران بهره‏مند می شود که عبارتند از:

1- دعای مسلمان در حق میت بشرط اینکه، شرایط قبولیت دعا فراهم شود. خداوند می فرماید:

«وَالَّذِینَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلإِخْوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالإِیمَانِ وَلاَ تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ»^{الحشر: 10}.

ترجمه: آنان که بعداً می آیند و می گویند: پروردگارا ما را و برادران دینی ما را که پیش از ما با ایمان رفته اند، مورد مغفرت قرار بده و در دلهای ما هیچ نوع کدورتی نسبت به مومنین راه نده، پروردگارا تو رؤف و مهربانی.

پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود:

«دَعْوَةُ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ لأَِخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ مُسْتَجَابَةٌ عِنْدَ رَأْسِهِ مَلَکٌ مُوَکَّلٌ کُلَّمَا دَعَا لأَِخِیهِ بِخَیْرٍ قَالَ الْمَلَکُ الْمُوَکَّلُ بِهِ آمِینَ وَلَکَ بِمِثْلٍ». مسلم (8/82-87).

یعنی: دعای مسلمان در حق برادر مسلمان خویش و در غیاب او، یقیناً قبول می شود. فرشته ای نزد او حضور دارد، هرگاه در حق برادر مسلمانش دعای خیر می کند، آن فرشته می گوید: آمین(خداوندا استجابت کن) و در حق خودت نیز این دعا قبول شود.

2- قضا آوردن روزه های نذری توسط ولی ّ میت:

در این باره چند حدیث وجود دارد،‌از جمله:

الف) «عَنْ عَائِشَةَ رضی الله عنها أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم قَالَ مَنْ مَاتَ وَعَلَیْهِ صِیَامٌ صَام َ عَنه وَلیه» بخاری (4/156)، مسلم.

یعنی: هر کس در حالی بمیرد که روزه هایی بر ذمه اش باشد، ولی ّ او بجایش روزه بگیرد.

ب) «أَنَّ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ رضی الله عنه اسْتَفْتَی رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم فَقَالَ إِنَّ أُمِّی مَاتَتْ وَعَلَیْهَا نَذْرٌ فَقَالَ اقْضِهِ عَنْهَا».

(سعد بن عباده از رسول الله صلی الله علیه وسلم پرسید: مادرم در حالی فوت کرد که نذری بر ذمه‏اش بود؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمود: تو نذر او را بجای آور).

3-پرداخت بدهی میت، توسط ولی یا غیر ولی.

4-در قبال اعمال نیک و شایسته ای که فرزند صالح میت، انجام می دهد به پدر و مادر او نیز، به همان اندازه اجر می رسد. بدون اینکه از اجر فرزند چیزی کاسته شود. زیرا فرزند از جمله کسب و اعمال والدین است. خداوند می فرماید:

« وَأَنْ لَیْسَ لِلإِنسَانِ إِلاَّ مَا سَعَی» نجم : 32 .

(برای انسان نیست، جز آنچه خود تلاش نموده باشد).

و رسول الله صلی الله علیه وسلم  می فرماید:

«إِنَّ أَطْیَبَ مَا أَکَلَ الرَّجُلُ مِنْ کَسْبِهِ وَإِنَّ وَلَدَهُ مِنْ کَسْبِهِ». ابوداود، نسائی.

(بهترین و پاک ترین روزی، آن است که انسان از دسترنج خود بخورد و فرزند انسان از جمله کسب و عمل او بحساب می آید).

احادیث بخصوصی در مورد انتفاع پدر از اعمال نیک فرزند از قبیل صدقه، روزه ، آزاد نمودن برده و غیره وارد شده است که مفهوم آیه و احادیث فوق را تایید می نمایند.

از جمله:

الف- عایشه رضی الله عنها روایت می کند که مردی نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم  آمد و گفت: مادرم بصورت ناگهانی فوت کرد و فرصت وصیت را نیافت، گمان می کنم اگر فرصت می داشت، وصیت به صدقه می کرد. اکنون اگر من از جانب او صدقه کنم، به او و همچنین به من اجر می رسد؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمود: آری، برو و از جانب مادرت صدقه کن. بخاری (3/198-5/399-400) مسلم(3/81-5/73).

ب- عبدالله بن عباس رضی الله عنهما روایت می کند که مادر سعد بن عباده فوت کرد در حالی که سعد در مسافرت بود.(وقتی آمد) گفت: ای پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم  ! مادرم فوت کرده و من حضور نداشته ام. اگر از جانب او صدقه کنم به او نفعی خواهد رسید؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمود: بلی. سعد گفت: ای پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم  تو گواه باش که من باغ پر میوه ام را برای مادرم صدقه کردم. بخاری.

ج- عبدالله بن عمرو روایت می کند که : عاص بن وائل سهمی ، وصیت کرد که یکصد برده از طرف او آزاد شود. پسرش، هشام پنجاه برده آزاد کرد، پسر دیگرش، عمرو، می خواست پنجاه برده دیگر را آزاد کند اما گفت: باید در این باره از رسول الله الله صلی الله علیه وسلم  سوال کنم. نزد رسول الله الله صلی الله علیه وسلم    آمد و گفت: پدرم وصیت کرده که یکصد برده از طرف او آزاد شود. برادرم، هشام پنجاه برده آزاد کرده و پنجاه برده دیگر مانده است. می توانم پنجاه برده باقیمانده را از طرف او آزاد کنم؟ رسول الله الله صلی الله علیه وسلم    فرمود: اگر پدرت مسلمان بوده است ثواب آزادی برده یا حج یا صدقه شما به او خواهد رسید. در روایتی دیگر آمده است : اگر او به یگانگی خدا ایمان داشته، روزه و صدقه ی تو برای او سودمند خواهد بود. ابوداود کتاب وصایا، بیهقی و احمد با سند حسن.

شوکانی در نیل اوطار می گوید: این احادیث بیانگر آن است که ثواب صدقه دادن فرزند برای پدر و مادر خود، به آنها می رسد. اگر چه وصیت نکرده باشند. زیرا فرزند انسان جزو کسب و حاصل تلاش او است. بنابراین، نیازی به تخصیص آیه: «و ان لیس للانسان الا ما سعی» نیست. و اما ثواب صدقه غیر فرزند، آنطور که از لحن آیات قرآن فهمیده می شود به کسی نمی رسد.

شیخ البانی می گوید: این سخن شوکانی، حق و حقیقت است و آنطور که از آیات قرآن فهمیده می شود، فقط ثواب صدقه فرزند، به پدر و مادرش می رسد. چون او حاصل تلاش آنها است نه ثواب صدقه دیگران.(کتاب الجنایز) (با توجه به این رای شوکانی و شیخ البانی، برداشت می شود که صدقه برای صحابه و سایر مومنین بهره ای ندارد.والله اعلم)

5- همچنین آثار نیک و صدقه جاریه‏ای که انسان از خود بر جای گذاشته باشد بعد از مرگ به او می رسد. چنانکه خداوند می فرماید:

« وَنَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ » یس: 12.

در این خصوص چند حدیث بشرح زیر وارد شده است:

اول) ابوهریره رضی الله عنه روایت می کند، که رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمود:

«إِذَا مَاتَ الإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلاَّ مِنْ ثَلاَثَةٍ إِلاَّ مِنْ صَدَقَةٍ جَارِیَةٍ أَوْ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ». مسلم، بخاری.

یعنی: هرگاه انسان بمیرد پرونده عمل اش بسته می شود، بجر از سه جهت:

الف- صدقه جاریه: (صدقه ای که نفع آن مداوم و طولانی باشد و مردم بعد از مردن صاحب صدقه ، از آن بهره مند شوند. مانند: ساختن مدرسه، راه، پل ، بیمارستان و ...)

ب-علم و اثری ازخود بر جای گذاشته باشد (که برای مردم نفع داشته باشد، مانند : نوشتن کتاب، ترجمه، تالیف، تعلیم قرآن و علوم دینی و...)

ج-فرزند نیک و صالح که برای والدین خود دعای خیر کند.

دوم) قتاده رضی الله عنه روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه وسلم  فرمود:

«خَیْرُ مَا یُخَلِّفُ الرَّجُلُ مِنْ بَعْدِهِ ثَلاَثٌ وَلَدٌ صَالِحٌ یَدْعُو لَهُ وَصَدَقَةٌ تَجْرِی یَبْلُغُهُ أَجْرُهَا وَعِلْمٌ یُعْمَلُ بِهِ مِنْ بَعْدِهِ». ابن ماجه، طبرانی در «معجم الصغیر».

یعنی: بهترین چیزی که پس از مرگ برای انسان مفید و کارآمد خواهد بود، عبارت است از : 1- فرزند صالحی که برای پدر و مادر دعاء کند. 2- صدقه ای که نفعش مستدام باشد. 3- علمی که بعد از مردن صاحب علم، دیگران از آن بهره مند شوند.

هیئت علمای سعودی در این زمینه می گویند: "

اولاً: فتوای صحیح علما این است که انجام عمل نیک از طرف زنده برای مرده جز در مواردی که شریعت محدوده‌ی آن را بیان نموده جایز نیست: مانند دعا و طلب آمرزش، حج، عمره، صدقه، قربانی و قضای روزه‌ی واجب از طرف میت.

ثانیاً: خواندن قرآن به نیت ایصال ثواب به مرده جایز نیست، چون از  رسول الله صَلَّی اللَّه عَلَیْهِ وَآله وَسَلَّمَ در این زمینه حدیثی وارد نشده است. سابقاً گفتم که انجام هیچ عمل نیکی از طرف زنده برای مرده جز در مواردی که شریعت آن را استثنا نموده جایز نیست و خواندن قرآن برای میت از آن موراد نمی‌باشد." (فتاوای انجمن دایمی بحوث علمی و افتا (9/47-49).

والله اعلم