(سوال) آیا در جلسه ختم میشود برای مرده دعا کرد بگونه ای یک عالم یا ملا دستهایش را بلند کند  حمد و سوره بخواند بقیه ام بخوانند یا دعا کند و بقیه آمین بگویند اصلا چنین چیزی وجود دارد یا نه؟

(جواب) اولا باید مشخص شود که منظور از جلسه ی ختم چیست؟

اگر منظور این باشد که در هنگام تشیع جنازه و نزد قبر میت دعا خوانده شود این امر مشروع و جایز است، البته نه با آن شیوه ای که در سوال آمده که ابتدا حمد و سوره خوانده شود و سپس دعا خواند، بلکه خواندن سوره ی فاتحه یا هر سوره ی دیگری در آن هنگام یا حتی سایر اوقات دیگر بر میت بدعت است و جایز نیست اما می توانند فقط به خواندن دعا برای میت اکتفا نمایند.

و بعد از دفن کردن هیچگونه کلماتی به میت تلقین نشود. چنانچه امروز در برخی از مناطق رواج دارد و حدیثی که در این خصوص آمده است، صحت ندارد. ابن قیم در «زادالمعاد» و امام نووی و غیره آن را ضعیف دانسته اند. البته آنچه که از رسول الله صلی الله علیه وسلم  ثابت است، این است که بعد از دفن، برای میت دعای استقامت و استغفار شود و به حاضرین نیز امر شود تا برای میت دعای ثبات، استقامت و استغفار کنند . حدیث عثمان بن عفان رضی الله عنه در این باره چنین است:

«کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه وسلم إِذَا فَرَغَ مِنْ دَفْنِ الْمَیِّتِ وَقَفَ عَلَیْهِ فَقَالَ اسْتَغْفِرُوا لأَِخِیکُمْ وَسَلُوا لَهُ بِالتَّثْبِیتِ فَإِنَّهُ الآنَ یُسْأَلُ». ابوداود (2/70) ، حاکم (1/370) و بیهقی (4/56).

(رسول الله صلی الله علیه وسلم ، هرگاه از دفن میت فارغ می شد در کنار قبرش می ایستاد و می فرمود: برای برادرتان طلب آمرزش کنید و برای او از خداوند تقاضای استقامت نمائید . چرا که اکنون مورد بازخواست قرار می گیرد).

اما اگر منظور از مجلس ختم، جمع شدن مردم در مکانی مانند مسجد یا منزل شخص مرده باشد بگونه ایکه رفت و آمد در آن مکان برقرار باشد و یکی وارد شده و یکی خارج شود و هرکدام بنوبت جهت تعزیه بدان مکان مراجعه کنند، باید گفت که این امر بدعتی در دین است که علما آنرا جایز نمی دانند.

شیخ ناصرالدین البانی رحمه الله در کتاب الجنایز خود می نویسد: " از دو چیز بشدت باید اجتناب کرد، هر چند که مردم پای بند آن هستند:

(الف) تجمع در یک جای مخصوص، مانند خانه ، قبرستان یا مسجد برای عرض تسلیت.

(ب) درست نمودن غذا توسط اهل میت برای تعزیت کنندگان.

در این مورد حدیثی آمده است. جریر بن عبدالله بجلی می گوید:

«کُنَّا نَعُدُّ (و فی روایة نری) الاِجْتِمَاعَ إِلَی أَهْلِ الْمَیِّتِ وَصَنِیعَةَ الطَّعَامِ بَعْدَ دَفْنِهِ مِنْ النِّیَاحَةِ».

(تجمع در خانه اهل میت و درست کردن طعام بعد از دفن را ، نوعی نوحه (ممنوع) می دانستیم). احمد، شماره (6905) ابن ماجه (490) صحیح علی شرط شیخین.

امام نووی در (5/306) المجموع می گوید:

امام شافعی و مولف(شیرازی) و سایر اصحاب تصریح کرده اند که نشستن در یک خانه و تجمع در مکان خاص برای تعزیت گفتن، مکروه است. بلکه بهتر است که اولیای میت دنبال کارهای خود بروند و هر کس در هر کجا یکی از آنان را ببیند، تعزیت گوید. کراهیت اجتماع در محل مخصوص برای زنان و مردان یکسان است.

سنت است که خویشاوندان و همسایگان، برای اهل میت غذا درست کنند. چنانکه در روایت عبدالله بن جعفر رضی الله عنه آمده است:

«لَمَّا جَاءَ نَعْیُ جَعْفَرٍ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم اصْنَعُوا لآِلِ جَعْفَرٍ طَعَامًا فَقَدْ أَتَاهُمْ مَا یَشْغَلُهُمْ». ترمذی (2/143) ابن ماجه (1/490)

(پس از آنکه خبر شهادت جعفر رسید، رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمود: برای فرزندان جعفر طعام درست کنید. زیرا آنان با مشکلی مواجه شده اند که فرصت تهیه غذا را ندارند).

بنابراین عایشه دستور می داد که نوعی غذای محلی برای بیمار و تمامی کسانیکه به مصیبتی گرفتار شده بودند تدارک ببینند. (بخاری و مسلم)

همچنین امام شافعی می گوید: من دوست دارم که همسایگان و خویشاوندان میت برای اهل میت تا یک شبانه روز غذا تهیه بکنند. این هم سنت است و هم عمل نیک و خیر خواهانه ای است که پیشینیان به آن عمل کرده اند. (الام:1/247)."

ولی امروز متاسفانه بر عکس شده است. سایر خویشاوندان از همان روز اول نزد بستگان در جه یک و فرزندان میت تجمع می کنند و تا چند روز نهار و شام را همانجا صرف می کنند که این رفتار علاوه بر این که نا مشروع می باشد، مزاحمتی جدی برای اهل میت محسوب شده و نگرانی و اضطراب آنان را مضاعف می گرداند. و این امر ناجایز است.

اما روش صحیح تعزیه آنست که هرگاه خانواده ی متوفی را ملاقات کردید به وی تسلیت بگویید و بهترین الفاظ تسلیت اینست که وی را به صبر دعوت نمایید.

اهل میت را به گونه ای تعزیت گوید که غم آنان را بزداید و موجب تسلی خاطر آنان بشود. و اگر شیوه های منقول از رسول الله صلی الله علیه وسلم  را نمی داند با هرگونه سخن زیبا و تسلی بخش که مخالف شرع نباشد و در راستای تحقق صبر و خرسندی اهل میت باشد، آنان را تعزیت و تسلیت گوید و در این باره احادیث و روایاتی بشرح زیر آمده است:

از اسامه بن زید رضی الله عنه روایت است که یکی از دختران رسول الله صلی الله علیه وسلم  قاصدی فرستاد که کودکش (پسر یا دختر و در بعضی روایات امیمه دختر زینب) در حال مردن است و از رسول الله صلی الله علیه وسلم خواست تا تشریف بیاورد. رسول الله صلی الله علیه وسلم  به قاصد فرمود: از طرف من به دخترم سلام برسان و بگو:

«إن الله ما أخذ و لله ما أعطی»

(از آن خداوند است آنچه که می ستاند و آنچه که می دهد).

« و کل شیء عنده إلی أجل مسمی فلتصبرو لتحتسب»

(و هر چیز نزد او مدت مشخصی دارد ، باید صبر را پیشه کنی و امید اجر و پاداش داشته باشی).

راوی حدیث می گوید: دختر گرامی رسول الله صلی الله علیه وسلم بار دوم قاصدی فرستاد و رسول الله صلی الله علیه وسلم  را سوگند دادتا حتماً تشریف بیاورد . آنگاه رسول الله صلی الله علیه وسلم بلند شد و ما نیز در رکاب ایشان حرکت کردیم. (وارد خانه دخت گرامی رسول الله صلی الله علیه وسلم شدیم) کودک در حالی که نفسش خُر خُر می کرد نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آورده شد. سعد بن عباده ، معاذ بن جبل و ابی بن کعب و به گمانم زید بن ثابت، از جمله حضار بودند. اشک های رسول الله صلی الله علیه وسلم  سرازیر شد. سعد پرسید، ای رسول خدا! شما نیز گریه می کنید؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمود: این ترحمی است که خداوند در دل بندگانش گذاشته است و خدا به آنانی که رحم دارند، رحم می کند. - بخاری (3/120-123)، مسلم (3/39)، ابو داود و نسائی

توصیه می شود که حتما و حتما کتاب "احکام جنایز" شیخ البانی را مطالعه فرمائید که حاوی مطالب مفید زیادی در این ارتباط است.

والله تعالی اعلم