(سوال) حجر اسماعیل درکعبه، اگر قبر اسماعیل علیه السلام درآن وجود دارد چطور در آن مکان نماز می خوانند؟

(جواب) اولا باید گفت که بیان نمودن "حجر" به "حجر اسماعیل" و نسبت دادن آن به اسماعیل علیه السلام، خطا و اشتباه است. زیرا این حجر مدتهای مدیدی پس از اسماعیل علیه السلام به این حجر (دیوار کوتاه محوطه مانند) تبدیل شده است و بهتر آنست که گفته شود: حجر، بدون اینکه آنرا به کسی نسبت داد.

بنابراین بکاربردن اسم "حجر اسماعیل" اصل و اساسی ندارد و در حقیقت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام هنگامی که کعبه را بنا نهادند، آن قسمتی که اکنون بنام حجر شناخته می شود نیز شامل خود کعبه بود بعدها دیوارهای کعبه بر اثر آتش و سیل خراب شدند و در زمانیکه هنوز پیامبر صلی الله علیه وسلم به پیامبری مبعوث نشده بودند قبیله قریش مابقی دیوارهای کعبه را نیز ویران کردند سپس از نو آنرا بنا نهادند، ولی در هنگام تجدید بنا توسط قریش تمامی محوطه کعبه ایکه ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام ساخته بودند را بازسازی نکردند و آن قسمت که بنام حجر مشهور است از اصل کعبه کم شد و لذا از آن خارج گشت (درحالیکه ابتدا محوطه حجر داخل محوطه چهار دیوار کعبه بود) و در عوض با کم شدن محوطه کعبه، دیوار کوتاهی را در کنار کعبه ساختند به نشانه اینکه آن قسمت (که الان حجر نامیده می شود) جزئی از کعبه است و قریش پیمان بستند که داخل آن (حجر) نشوند مگر صدقه پاکی را بپردازند یعنی همان شرطی را که لازم می دانستند قبل از داخل شدن به کعبه اجرا نمایند و همچنین شرط کردند تا در آنجا معامله و بیعی انجام دهند.

و در صحیحین از عایشه رضی الله عنها روایت است:

عَنْ عَائِشَةَ رَضِیَ اللَّه عَنْهَا قَالَتْ: سَأَلْتُ النَّبِیَّ صلی الله علیه وسلم عَنِ الْجَدْرِ، أَمِنَ الْبَیْتِ هُوَ؟ قَالَ: «نَعَمْ». قُلْتُ: فَمَا لَهُمْ لَمْ یُدْخِلُوهُ فِی الْبَیْتِ؟ قَالَ: «إِنَّ قَوْمَکِ قَصَّرَتْ بِهِمُ النَّفَقَةُ». قُلْتُ: فَمَا شَأْنُ بَابِهِ مُرْتَفِعًا؟ قَالَ: «فَعَلَ ذَلِکَ قَوْمُکِ لِیُدْخِلُوا مَنْ شَاءُوا، وَیَمْنَعُوا مَنْ شَاءُوا، وَلَوْلا أَنَّ قَوْمَکِ حَدِیثٌ عَهْدُهُمْ بِالْجَاهِلِیَّةِ، فَأَخَافُ أَنْ تُنْکِرَ قُلُوبُهُمْ، أَنْ أُدْخِلَ الْجَدْرَ فِی الْبَیْتِ، وَأَنْ أُلْصِقَ بَابَهُ بِالأَرْضِ». (بخاری:1584)

عایشه رضی‏الله‏ عنها می‏گوید: از رسول‏ الله صلی الله علیه وسلم  پرسیدم: آیا حطیم (قسمتی که اکنون بنام حجر شناخته می شود) جزو کعبه است؟ فرمود: «بلی». عرض کردم: پس چرا آنرا جزو بنای کعبه، قرار نداده اند؟ فرمود: «زیرا هزینه قومت (یعنی قریش) برای این کار، کافی نبود». دوباره گفتم: چرا دروازة کعبه  را در ارتفاع زیاد، قرار داده اند؟ فرمود: « برای اینکه قومت کسی را که مایل باشند، اجازة ورود دهند و کسی را که نخواهند, از ورود به آن، جلوگیری نمایند. و اگر قومت تازه مسلمان نبودند و بیم آن نمی رفت که این کار را نپسندند, حطیم را جزو بنای خانه خدا، قرار می دادم و دروازة کعبه را نیز هم سطح زمین، می کردم».

بنابراین بهتر است بدان حجر گفته شود نه حجر اسماعیل زیرا این انتساب اشتباه است . اما در هیچ نص صحیحی وارد و ثابت نشده است که در آن محوطه (حجر) اسماعیل علیه السلام دفن شده باشد یا اینکه هاجر در آنجا دفن شده باشد!هر چند که احادیث موقوفی با سند واهی وارد شده است که در آنجا اسماعیل علیه السلام مدفون است!(که این روایت قابل استناد نیست) برای تفصیل به کتاب " تحذیر الساجد من اتخاذ القبور مساجد شیخ ألبانی رحمه الله ص 75 ، 76‏" مراجعه کنید.

و نیز ادعای مدفون شدن مادر اسماعیل علیه السلام یا فرزندان وی در داخل کعبه امری بعید است و در این باره نصی به اثبات نرسیده است.

اما در خصوص نماز خواندن در حجر:

آنچه که علما آنرا صحیح می دانند، اینست که نماز فرض در داخل کعبه جایز نیست بجز نماز نوافل و سنت، و با توجه به مطالب فوق چون حجر هم در حقیقت بخشی از کعبه بود که بعدها از آن جدا شد، لذا خواندن نماز فرض در آن محوطه نیز جایز نبوده مگر نماز نوافل.

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ رَضِیَ الله عَنْهُمَا: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ  صلی الله علیه وسلم دَخَلَ الْکَعْبَةَ، وَأُسَامَةُ بْنُ زَیْدٍ، وَبِلالٌ، وَعُثمَانُ بْنُ طَلْحَةَ الْحَجَبِیُّ، فَأَغْلَقَهَا عَلَیْهِ، وَمَکَث فِیهَا، فَسَأَلْتُ بِلالا حِینَ خَرَجَ: مَا صَنَعَ النَّبِیُّ صلی الله علیه وسلم ؟ قَالَ: جَعَلَ عَمُودًا عَنْ یَسَارِهِ وَعَمُودًا عَنْ یَمِینِهِ وَثلاثةَ أَعْمِدَةٍ وَرَاءَهُ، وَکَانَ الْبَیْتُ یَوْمَئِذٍ عَلَی سِتَّةِ أَعْمِدَةٍ، ثمَّ صَلَّی.  وفی روایة: عَمُودَیْنِ عَنْ یَمِینِهِ. (بخاری:505)

از عبد الله بن عمر رضی الله عنهما روایت است که رسول ‏الله صلی الله علیه وسلم باتفاق اسامه بن زید، بلال و عثمان بن طلحه وارد کعبه شد. و عثمان بن طلحه دروازه را بست. رسول ‏الله صلی الله علیه وسلم  پس از مدت کوتاهی، بیرون آمد. عبد الله بن عمر می‏گوید: از بلال  رضی الله عنه پرسیدم:پیامبر صلی الله علیه وسلم داخل کعبه چه کرد؟ گفت: ایشان طوری ایستاد که یک ستون، سمت چپ و یک ستون، سمت راست و سه ستون، پشت سرش قرار داشت. آنگاه، نماز خواند. قابل ذکر است که کعبه در آن زمان،  شش ستون داشت. و در روایتی دیگر آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم دو ستون، سمت راست خود گذاشت.

ابن قدامه رحمه الله می گوید:" خواندن نماز فریضه در داخل کعبه و پشت بام آن صحیح نیست ، البته امام شافعی و ابوحنیفه رحمهما الله آنرا صحیح می دانند و گفته اند که کعبه (و حجر)جزوی از مسجد است و زیرا در آنجا نماز نافله خوانده می شود، بنابراین می توان نماز فرض را نیز همانند خارج کعبه در داخل کعبه خواند. ولی دلیل ما (در ادعای خود) فرموده الله تعالی است :«وَحَیْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَکُمْ شَطْرَهُ »( بقره 144) یعنی: و هر جا باشید، روی خود را (هنگام نماز)به سوی آن (کعبه)بگردانید، در حالیکه نمازخواندن در داخل کعبه و پشت بام آن بدون رو کردن به کعبه است و (استقبال کعبه در آن نماز مراعات نشده است) ولی مبنای نماز نافله بر تخفیف و آسانگیری است چرا که می توان نوافل را نشسته بر روی وسیله سواری و حتی بدون استقبال کعبه در هنگام سواره بودن اقامه نمود." سپس ادامه می دهد:" و خواندن نماز نافله در کعبه و پشت بام آن صحیح است و نمی دانم که در این امر اختلافی بوده باشد. برای اینکه پیامبر صلی الله علیه وسلم در داخل کعبه دو رکعت نماز خوانده اند." ‏"المغنی" (1/ 406).‏

"از جناب شیخ ابن باز رحمه الله سوال می شود: مشاهده می کنیک که برخی از مردم برای نماز در حجر اسماعیل! برای هم ایجاد مزاحمت می کنند، حکم نماز در آنجا چیست و آیا نماز خواندن در آنجا فضیلتی دارد؟

جواب می دهند: نماز در حجر اسماعیل مستحب است زیرا آنجا قسمتی از کعبه است و از پیامبر صلی الله علیه وسلم به اثبات رسیده است که :«ایشان در سال فتح مکه داخل کعبه شده و در آنجا دو رکعت نماز خواندند»( متفق علیه از حدیث ابن عمر - رضی الله عنهما - عن بلال - رضی الله عنه -) و نیز از ایشان به اثبات رسیده است که:« به عایشه رضی الله عنها فرمود هرگاه خواستی که داخل کعبه شوی: در حجر نماز بخوان زیرا آنجا جزوی از بیت الله است»

اما در مورد نماز فریضه؛ صحیح عدم نماز خواندن در کعبه یا حجر است، زیرا پیامبر صلی الله علیه وسلم چنین نکرده اند و بعضی از اهل علم فرموده اند که نمازخواندن در کعبه و حجر صحیح نیست زیرا آن جزوی از بیت الله است و بر این اساس : مشروع آنست که به تاسی از پیامبر صلی الله علیه وسلم نماز فریضه خارج از چهار دیوار کعبه و محوطه حجر ادا شود و تا با این امر از اختلاف بین علما در مورد عدم صحت نماز در کعبه و حجر خارج شویم والله ولی التوفیق " "فتاوی الشیخ ابن باز" (11/ 389).

خلاصه اینکه: اولا بکاربردن و انتساب دادن اسماعیل علیه السلام به حجر صحیح نیست زیرا دلایل این امر موقوف و واهی هستند و حقیقت آنست که قسمتی از محوطه مسجدالحرام که بنام حجر مشهور است در ابتدا جزوی از داخل کعبه بوده است که با خراب شدن کعبه بر اثر سیل و آتش سوزی و تجدید بنای کعبه توسط مردمان قریش، آن قسمت را از کعبه خارج کردند ولی درعوض دور آنرا با دیواری کوتاه بلند کردند و لذا همان حکم داخل کعبه را دارد و همچنین نه تنها قبر اسماعیل علیه السلام بلکه قبر هیچ کسی در آنجا نیست. و مستحب است فقط نماز نوافل را در حجر یا کعبه یا پشت بام آن ادا نمود تا بدین ترتیب از سنت نبوی پیروی کرده باشیم.

والله اعلم