(سوال) اذکار بلافاصله بعد از نماز خوانده شود یا بعد از نماز سنت ؟

(جواب) حدیثی که مورد اشاره سوال کننده است، در صحیح مسلم و سنن ترمذی وارد شده که از عایشه رضی الله عنه روایت کرده اند: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ إِذَا سَلَّمَ لَا یَقْعُدُ إِلَّا مِقْدَارَ مَا یَقُولُ اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْکَ السَّلَامُ تَبَارَکْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ» ترمذی (275) و مسلم (932).

یعنی: «رسول خدا صلی الله علیه وسلم هرگاه از نماز سلام می داد جز به اندازه گفتن (اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْکَ السَّلَامُ تَبَارَکْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ) نمی نشستند».

این حدیث صحیح است، اما چنانچه از ظاهر آن پیداست اصلا اشاره ای به این مسئله نکرده که پیامبر صلی الله علیه وسلم بعد از نمازهای فرضی که سنت رواتب به تعقیب داشته باشد بقیه اذکار نماز را نخوانده و یا آنرا ناجایز دانسته باشند؟!

چرا که احادیث زیاد دیگری وجود دارند که بیانگر این حقیقت هستند که رسول خدا صلی الله علیه وسلم بعد از نمازهای فرض، اذکار و اوراد مخصوص را خوانده اند و شاید ده ها حدیث در این باره وجود دارند، که ما باید آن احادیث را با حدیث فوق جمع کنیم و بعد حکم صادر نمائیم.

مثلا از ابوزبیر روایت است : ابن زبیر بعد از هر نمازی که سلام می‌داد می‌گفت : «لا إله إلا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد و هو علی کل شیی قدیر لاحول و لا قوة إلا بالله لا إله إلا الله، ولانعبد إلا إیاه له النعمة وله الفضل و له الثناء الحسن، لا إله إلا الله مخلصین له الدین ولو کره الکافرون». مسلم (594).

یعنی: «هیچ معبود بر حقی غیراز خدا نیست، یکتای بدون شریک است، ملک و ستایش برای اوست و او بر هر چیزی توانا است. هیچ حرکت و قوتی نیست مگر به مشیت الله، هیچ معبود بر حقی غیر از الله نیست، تنها او را عبادت می‌کنیم، نعمت و فضل و ستایش نیکو برای اوست، هیچ معبود بر حقی غیر از الله نیست، عبادتمان خالصانه برای اوست گرچه کافران دوست نداشته باشند» و (ابن زبیر) گفت : پیامبر صلی الله علیه وسلم این ادعیه را بعد از هر نمازی می‌خواند».

و از ابوهریره رضی الله عنه روایت است : پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود : «من سبح الله فی دبر کل صلاة ثلاثا و ثلاثین و حمدالله ثلاثا و ثلاثین، و کبر الله ثلاثاً و ثلاثین، فتلک تسعه و تسعون، و قال تمام المئة : لا إله إلا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، و هو علی کل شیی قدیر غفرت خطایاه و إن کانت مثل زبد البحر». مسلم (597).

یعنی: «کسی که بعد از هر نماز سی و سه بار سبحان الله، سی و سه بار الحمدلله و سی و سه بار الله أکبر بگوید – این نود و نه – و صدا را با لا إله إلا الله وحده لا شریک له له الملک و له الحمد و هو علی کل شیی قدیر کامل کند گناهانش بخشوده می‌شود اگرچه مانند کف دریا (زیاد) باشد».

احادیث زیاد دیگری وجود دارند که بیانگر آنست خواندن اذکار بعد از نمازهای فرض جزو سنت نبوی بوده است، اما مابین علمای مذاهب بر سر اینکه مقدار زمانی جهت خواندن اذکار بعد از نماز چقدر طولانی باشد اختلاف نظر هست، قبل از آنکه به ذکر اختلاف بپردازیم باید متذکر شویم آنچه مورد اتفاق تمام مذاهب است، اینست که: «برای امام مکروه است که بعد از سلام دادن از نماز، همچنان رو به سمت قبله بنشیند، بلکه مستحب است بعد از اندک زمانی رو به سمت جماعت بچرخاند و روبروی آنها بنشیند».

دلیل این عمل، همان حدیث عایشه رضی الله عنها است که گفت: «رسول خدا صلی الله علیه وسلم هرگاه از نماز سلام می داد جز به اندازه گفتن (اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْکَ السَّلَامُ تَبَارَکْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ) در جای خود نمی نشستند». ترمذی (275) و مسلم (932).

بعبارتی؛ علمای اسلام از این حدیث چنین برداشت کرده اند که: بعد از آنکه پیامبر صلی الله علیه وسلم سلام می دادند به اندازه گفتن (اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْکَ السَّلَامُ تَبَارَکْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ) به همان حالت نشسته و رو به قبله می ماندند و سپس رو به جماعت می کردند (و بقیه اذکار بعد از نماز را ادامه می دادند). چنانکه در حدیث دیگری که بخاری از سمره بن جندب رضی الله عنه روایت کرده : «کَانَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ إِذَا صَلَّی صَلَاةً أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ». یعنی: «پیامبر صلی الله علیه وسلم هرگاه نمازش را می خواند رو به سوی ما می کردند».

علامه کاسانی رحمه الله از فقهای حنفیه می گوید: «اگر نمازی باشد که بعد از آن نماز سنت نباشد؛ مانند نماز صبح و عصر: اگر امام خواست بلند شود و اگر خواست در مکانش بنشیند و مشغول دعا کردن شود؛ زیرا بعد از این دو نماز فرض (صبح و عصر) نماز سنتی وجود ندارد، پس ایرادی بر نشستن نیست، اما باقی ماندن وی رو به سمت قبله مکروه است، بخاطر روایتی که از عایشه رضی الله عنها از پیامبر صلی الله علیه وسلم نقل شده که ایشان بعد از فارغ شدن از نماز در مکان خود جز به اندازه گفتن (اللهم أنت السلام ومنک السلام تبارکت یا ذا الجلال والإکرام) (رو به قبله) مکث نمی کردند؛ زیرا ماندن ایشان در این حالت ممکن بود چنین توهم کند که ایشان هنوز در نماز هستند و بعد کسی بخواهد به ایشان اقتداء نماید و اقتدایش فاسد شود، پس مکث (و باقی ماندن وی رو به قبله) موجب فساد اقتداء غیر می شود و لذا نباید (در همان حالت) باقی بماند، اما اگر خواست می تواند رو به جماعت کند». " بدائع الصنائع " (1/159).

و نفراوی از علمای مالکیه می گوید: «از جمله فضیلت های نماز (یعنی مستحبات نماز) اینست که هرگاه امام از نماز فریضه سلام داد به همان حالت در مکانش ثابت نماند، و فرقی ندارد که آن نماز دارای نافله بعدیه باشد یا خیر، و باید (از آن حالت) منصرف شود.. و قول راجح اینست که (منظور از انصراف بعد از سلام) یعنی تغییر جهت دادن..

ثعالبی گفته: این عمل سنت است، و علما درباره علت این کار اختلاف نظر دارند؛ گفته شده چون (نشستن رو به قبله) در آن مکان (محراب) تنها بخاطر نماز است، و بعد از فراغ از نماز دیگر (نشستن رو به قبله در آن مکان برای امام) شایسته نیست. و بعضی گفته اند: علت (تغییر جهت امام) بخاطر آنست تا گمان نشود که او هنوز در نماز است (و سلام نداده).

و از شافعی رضی الله عنه نقل شده که وی بعد از سلام دادن تنها به مقدار اندکی (در جای خود) ثابت می ماند، بخاطر حدیثی که در صحیح مسلم از پیامبر صلی الله علیه وسلم آمده که ایشان هرگاه سلام می دادند جز به اندازه گفتن (اللهم أنت السلام ومنک السلام تبارکت یا ذا الجلال والإکرام) درجای خود نمی نشستند»."الثمر الدانی شرح رسالة ابن أبی زید القیروانی" (161).

و بهوتی حنبلی گفته: «برای امام مستحب است که نشستن رو به قبله بعد از سلام را طولانی نکند، به دلیل گفته عایشه رضی الله عنها : «رسول خدا صلی الله علیه وسلم هرگاه از نماز سلام می داد جز به اندازه گفتن (اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْکَ السَّلَامُ تَبَارَکْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ) در جای خود نمی نشستند» مسلم آنرا روایت کرده است». " کشاف القناع " (1/364).

خلاصه اینکه: تمام مذاهب اتفاق نظر دارند که: نشستن رو به قبله بعد از سلام دادن از نماز فرض، برای امام، نباید طولانی باشد، بلکه باید به اندازه گفتن (اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْکَ السَّلَامُ تَبَارَکْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ) باشد، بعد از آن رو به جماعت نمازگزار کند، یعنی رو به جماعت بنشیند.

اما آیا بعد از انصراف از نشستن رو به قبله، مابقی اذکارش را بخواند؟ و یا بلند شود و ابتدا نماز سنت بعدیه را بخواند؟ علماء در این باره اختلاف نظر دارند:

اول: حنفیه می گویند: اگر نماز فرضی باشد که سنت رواتب به تعقیب داشته باشد، مستحب است که بعد از سلام دادن از آن نماز، فقط به مدت کوتاهی بنشیند و بعد بلافاصله بلند شده و به منزل رفت و نماز راتبه را در آنجا خواند. یعنی بعد از سلام دادن از اینگونه نمازهای فرض نباید جز به مقدار اندکی نشست (بعد از گفتن: "اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْکَ السَّلَامُ تَبَارَکْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ" بلند شود و نماز سنت راتبه بخواند)، بعد از آنکه نماز نافله را خواند اگر خواست می تواند اذکار بخواند.

و گفته اند: به تاخیر انداختن نماز سنت راتبه از نماز فرض مکروه است، یعنی نباید بین آن دو نماز فاصله ای بیافتد حتی اگر این فاصله با خواندن اذکار باشد، اما فاصله انداختن مابین آن دو نماز (فرض و راتبه) بوسیله انتقال به منزل افضل است.

و دلیل خود را همان حدیث عایشه رضی الله عنها ذکر کرده اند که گفت: «رسول خدا صلی الله علیه وسلم هرگاه از نماز سلام می داد جز به اندازه گفتن (اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْکَ السَّلَامُ تَبَارَکْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ) در جای خود نمی نشستند». ترمذی (275) و مسلم (932).

همچنین به حدیث دیگری از مصنف عبدالرزاق از ابن جریج استدلال کرده اند که گفت: از انس بن مالک روایت شده که گفت: «صلیت وراء النبی صلی الله علیه وسلم، وکان ساعة یسلم یقوم، ثم صلیت وراء أبی بکر فکان إذا سلم وثب، فکأنما یقوم عن رضفة» " المصنف " (2/246).

یعنی: پشت سر پیامبر صلی الله علیه وسلم نماز خواندم، و در یک لحظه سلام می داد و بلند می شدند، سپس پشت سر ابوبکر نماز گزاردم که هرگاه سلام می داد به سرعت برمی خواست، گویا از روی سنگ گداخته ای بر می خیزد».

دوم: جمهور فقهای مالکیه و شافعیه و حنابله می گویند: مستحب است که بعد از فارغ شدن از نماز، مدت طولانی تری بنشیند تا تمام اذکار وارد شده بعد از نماز را بخواند، یعنی فعلا نماز راتبه نخواند تا اذکار تمام شود، و فرقی نمی کند چه برای امام باشد و چه ماموم و منفرد، البته برای امام مستحب است که بعد از سلام دادن روی خود را از سمت قبله به سمت جماعت برگرداند و به همان حالت نماز ننشیند، زیرا عایشه رضی الله عنها روایت کرده: «رسول خدا صلی الله علیه وسلم هرگاه از نماز سلام می داد جز به اندازه گفتن (اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْکَ السَّلَامُ تَبَارَکْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ) در جای خود نمی نشستند». ترمذی (275) و مسلم (932).

یعنی بعد از سلام دادن به مقدار زمان کمی همچنان رو به سمت قبله بنشیند، بعدا از نشستن رو قبله انصراف داده و رو به سوی جماعت نمازگزار کرده و بقیه اذکارش را بخواند.

حدیث عایشه رضی الله عنها را بعنوان دلیلی بر انصراف از سمت قبله برای امام ذکر کرده اند، و برای ادامه خواندن اذکار نماز نیز به احادیث زیادی که درباره فضیلت و استحباب خواندن اذکار بعد از نماز وارد شده، استناد کرده اند.

امام نووی رحمه الله می گویند: «شافعی و اصحاب شافعیه) و غیر آنها نیز اتفاق نظر دارند بر اینکه ذکر خداوند متعال بعد از سلام مستحب است، و این استحباب هم برای امام است و هم ماموم و منفرد و مرد و زن و مسافر و غیره است، و نیز مستحب است که بعد از سلام دعا کرد، و احادیث بسیار زیادی درباره ذکر و دعا (بعد از سلام) وارد شده که آنها را در کتاب "الاذکار" جمع کرده ام»." المجموع " (3/465).

سخنان مشابهی از شیخ عدوی مالکی در " حاشیة العدوی " (1/284)، و بهوتی حنبلی در" کشاف القناع " (1/365) وارد شده است، که برای پرهیز از طولانی شدن مبحث از ذکر آنها خودداری می کنیم.

قول راجح: رأی جمهور صحیح تر است، یعنی مستحب است که بعد از سلام دادن از نماز، قبل از خواندن نماز سنت راتبه، ابتدا اذکار وارده بعد از نماز را تماما خواند، و بعد از آن نماز سنت راتبه را در منزل خواند. چراکه ده ها حدیث صحیح درباره استحباب خواندن اذکار بعد از نماز این رأی را تقویت و تایید می کنند، و مشخص است وقتی که می گوییم: ("بعد" از نماز)، یعنی بدنبال آن و متصل به آن، و نمیتوان از این سخن تاخیر و فاصله را بردشت کرد، آنچنانکه حنفیه می گویند: با تاخیر و فاصله می توان بقیه اذکار را خواند و ابتدا لازمست سنت راتبه خوانده شود.

و از جمله صریح ترین آن احادیث، حدیث ابن عباس رضی الله عنه است که گفت: «کُنْتُ أَعْرِفُ انْقِضَاءَ صَلَاةِ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بِالتَّکْبِیر» بخاری (842).

یعنی: «من پایان نماز رسول خدا صلی الله علیه وسلم را با (صدای) تکبیر (الله اکبر) می فهمیدم».

و دلایلی که حنفیه ذکر کردند قابل رد کردن هستند، بدینصورت که:

اولا: حدیث عایشه رضی الله عنها اصلا اشاره ای به این مسئله نکرده که پیامبر صلی الله علیه وسلم بعد از نمازهای فرضی که سنت رواتب به تعقیب داشته باشد بقیه اذکار نماز را نخوانده و بلکه بلند شدند و سنت راتبه خوانده اند؟! بلکه همانگونه که در ابتدای بحث ذکر کردیم تمام مذاهب با استناد به این حدیث چنین برداشت کرده اند که نشستن رو به قبله بعد از سلام دادن نماز برای امام نباید طولانی باشد، و علت آنرا ذکر کردیم تا مبادا کسانی گمان کنند امام همچنان درحال نماز است و افرادی بخواهد به وی اقتداء کنند.

دوما: حدیث انس بن مالک ضعیف است، زیرا روای آن حدیث یعنی ابن جریج گفته: (حُدثت عن أنس بن مالک : یعنی از انس بن مالک روایت شده) ظاهر این کلام چنین است که ابن جریج شیخی که آن روایت را از انس بن مالک برایش روایت کرده نمی داند یا بیاد ندارد، و بر طبق قواعد علوم الحدیث: سندی که مشتمل بر روای مجهول باشد آن حدیث ضعیف است.

البته حدیث مذکور سند دیگری دارد که طبرانی در "معجم الکبیر" (1/252)، و بیهقی در"سنن الکبری" (2/182) مذکور است: از طریق عبد الله بن فروخ، عن ابن جریج، عن عطاء، عن أنس بن مالک .

که این سند نیز بخاطر وجود " عبد الله بن فروخ " ضعیف است، ابن حبان درباره وی گفته: گاهی مخالفت می کند. و خطیب بغدادی گفته: در حدیث او جهالت است. " تهذیب التهذیب " (5/356).

پس چنانکه گفتیم حدیث عایشه رضی الله عنها به این معنا نیست که پیامبر صلی الله علیه وسلم بعد از سلام و گفتن (اللهم أنت السلام ومنک السلام) برمی خواستند و مابقی اذکار را نمی خواندن و از مسجد خارج می شدند و بلافاصله نافله می خواندند! بلکه حدیث به معنی انصراف ایشان از نشستن رو به سمت قبله است، و بعد رو به سمت جماعت کردند، چنانکه در حدیثی از بخاری از سمره بن جندب رضی الله عنه آمده که: «کَانَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ إِذَا صَلَّی صَلَاةً أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ». یعنی: «پیامبر صلی الله علیه وسلم هرگاه نمازش را می خواند رو به سوی ما می کردند». که باتوجه به حدیث عایشه رضی الله عنها متوجه می شویم پیامبر صلی الله علیه وسلم بلافاصله بعد از سلام دادن رو به جماعت نمی کردند، بلکه به اندازه گفتن (اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْکَ السَّلَامُ تَبَارَکْتَ ذَا الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ) همچنان نشسته رو به قبله بودند و آنگاه رو به جماعت می کردند، و با استناد به احادیث وارده درباره استحباب خواندن اذکار بعد از نماز، نتیجه می گیریم که پیامبر صلی الله علیه وسلم بعد از آنکه رو به جماعت می کردند مابقی اذکار را می خواندند.

والله اعلم