الاعتصام
(سوال) آیا به مدد جستن انسان زنده هم شرک است؟
(جواب) کمک گرفتن از انسانهای زنده در امورات شرعی و مباح نه تنها شرک و گناه نیست، بلکه نوعی تعاون است که خداوند متعال به آن امر فرموده است، چنانکه می فرماید:
« وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى» (مائده 2)
یعنی: و (همواره) در راه نیکى و پرهیزگارى با هم تعاون کنید.
بنابراین هرکس که ادعا کند که کمک گرفتن از انسانهای زنده رضی الله عنه امورات شرعی و مباح _و یا حتی غیر شرعی) شرک است، گزافه گویی کرده است، و اهل سنت و جماعت هیچگاه چنین نگفته اند.
اما آنچه که موحدان و عاقلان به آن باید توجه کنند اینست که:
کمک گرفتن از انسان زنده ای که غایب است، بمانند کمک گرفتن از انسان مرده است و هر دو نوع شرک هستند.
زیرا بعنوان مثال کسی که به کمک دوستش نیاز دارد ولی دوستش در منزل خود در حال استراحت است و اصلا از وضع او مطلع نیست و نمی داند چه کمکی می خواهد و صدایش را نمی شنود، بمانند همان انسان مرده ایست که صدای کمک خواسته را نمی شنود. بعبارتی هر دو صنف یعنی هم زنده ای که غایب است و مرده ای که در گور است، در کمک رساندن ناتوانند و در شرع چنین حکم شده است که استعانت از کسی که قادر نیست، شرک محسوب می شود.
اما اگر فردی به کمک نیاز داشته باشد و دوستش نزد او حاضر و آماده باشد، در آنصورت کمک خواستن از او نه تنها شرک نیست بلکه امر پسندیده ای هم می باشد، مگر آنکه واقعا دوستش قادر نباشد هرچند که نزدش حاضر باشد؛ مثلا فردی را در نظر بگیرید که از یک ساختمان چند طبقه در حال سقوط است، و دوستش در بالای بام شاهد سقوط اوست، در اینحالت او نمی تواند از دوستش کمک بخواهد زیرا هرچند که دوستش حاضر است ولی قادر به کمک نیست و بلکه تنها خداست که در این شرایط فوق اضطراری می تواند بنده اش را نجات دهد و کسی جز او بر کمک قادر نیست ، به این نوع کمک خواستن فوری استغاثه گویند و اینجاست که در حدیثی پیامبر صلی الله علیه وسلّم فرموده اند: « إِذَا سَأَلْتَ فَسَأَلِ اللَّهَ وَإِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ» ترمذی(2516) .
یعنی: هنگام درخواست کردن از الله درخواست بکن و هنگام کمک خواستن از الله کمک بخواه.
اما اگر همین شخص بجای افتادن از ساختمان چند طبقه مثلا از دوچرخه اش زمین بیافتد، دوستش قادر به کمک است و لذا کمک خواستن از دوست حاضر امر پسندیده ای است و هرکس بگوید که این کمک واستن شرک است گزافه گویی کرده است.
بنابراین ما متوجه ی یک نکته ی مهم شدیم و آن اینکه: کمک گرفتن از انسان زنده شرک نیست مگر آنکه آن انسان زنده غایب باشد یعنی در هنگامی که به او احتیاج می رود در صحنه حضور نداشته باشد، آیا براستی بفریاد خواندن دوستی که در شهر دیگریست با فریاد خواندن از مرده ای مشابه نیست؟ قطعا تفاوتی ندارند زیرا هیچکدام صدای فریاد خواننده را نمی شنود و قادر به کمک نیستند. چنانکه الله تعالی می فرماید:
«إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ» (فاطر 14)
یعنی: اگر آنها را بخوانید صداى شما را نمىشنوند، و اگر (بر فرض و تقدیر) بشنوند (باز) به شما پاسخ نمىگویند؛ و روز قیامت، شرک شما را منکر مىشوند، و هیچ کس مانند (خداوند آگاه و) خبیر تو را (از حقایق) با خبر نمىسازد!
بطور خلاصه: به فریاد خواستن و مدد خواهی در حالت سختی وشدت را استغاثه گویند، و استغاثه از مخلوقات و انسانها همیشه شرک نیست، ولی گاهی شرک است:
الف : استغاثه در عالم اسباب : استغاثه درعالم اسباب اینست که مثلا انسان در حالت سختی قرار دارد، بناء از مخلوقات در چیزی کمک میخواهد، که آنان توانایی دارند، مثل اینکه منزل کسی حریق شده باشد، او از مردم برای خاموش کردن آن کمک میخواهد، یا کودک کسی تصادف کرده باشد و او از مردم اطراف طلب کمک و یاری می خواهد تا هرچه زودتر وی را به بیمارستان منتقل کنند، و یا در منزل کسی دزد آمده است و او ازهمسایه ها کمک میخواهد.
و این نوع کمک و فریاد طلبی تنها از انسانهای زنده است، و دلیل جایز بودن این نوع استغاثه؛ ماجرای کمک خواستن آن مرد بنی اسرائیلی از موسی علیه السلام بود: « وَدَخَلَ الْمَدِینَةَ عَلَى حِینِ غَفْلَةٍ مِّنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِیهَا رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلَانِ هَذَا مِن شِیعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِی مِن شِیعَتِهِ عَلَى الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ فَوَکَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَیْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُّضِلٌّ مُّبِینٌ» (قصص 15).
یعنی: موسی به هنگامى که اهل شهر (مصر) در غفلت بودند وارد شهر شد؛ ناگهان دو مرد را دید که به جنگ و نزاع مشغولند؛ یکى از آن دو از پیروان او بود (و از بنى اسرائیل)، و دیگرى از دشمنانش (از پیروان فرعون)، آنکه از پیروان او بود در برابر دشمنش از وى تقاضاى کمک و یاری طلبید؛ موسى مشت محکمى بر سینه او زد و کار او را ساخت (و بر زمین افتاد و مرد)؛ موسى گفت: «این (نزاع شما) از عمل شیطان بود، که او دشمن و گمراهکننده آشکارى است».
ثانیا: اینگونه استغاثه از قبیل کمک وهمکاری است، چنانچه الله جل جلاله فرموده است: «وتعاونوا على البرّ والتّقوى» (مائده 2). یعنی: با یکدیگر در نیکی وتقوا همکاری کنید.
ب : استغاثه در عالم مافوق اسباب: استغاثه در عالم مافوق اسباب اینست که انسانها در آن کار توانایی نداشته باشند، بناء انسان مؤمن و موحد آنرا تنها از الله جل جلاله درخواست میکند، چنانچه رسول گرامی اسلام، درعالم اسباب لشکری را تهیه نموده و به جنگ بدر فرستاد، اما ازینکه تعداد شان کم بود، بناء به بارگاه الهی استغاثه نمود، تا لشکرش را پیروزی ونصرت نماید:
«إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجَابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلآئِکَةِ مُرْدِفِینَ» (انفال 9).
یعنی: هنگامیکه شما به پروردگار تان استغاثه نمودید، او دعای شما را اجابت نمود، و گفت: من شما را با یکهزار از فرشتگان، که پشت سر هم فرود مىآیند، یارى مىکنم.
و مسلم در صحیح خود از عمربن خطاب رضی الله عنه روایت میکند: که در روز بدر رسول الله صلی الله علیه وسلم به مشرکین نظر نمود که تعداد شان به هزار تن میرسید، و اصحاب وی 313 نفر بودند، رسول الله صلی الله علیه وسلم رو به قبله نموده، سپس دستانش را دراز نموده به پروردگار خویش دعا سرداد: « اللَّهُمَّ أَنْجِزْ لِى مَا وَعَدْتَنِى اللَّهُمَّ آتِ مَا وَعَدْتَنِى اللَّهُمَّ إِنْ تَهْلِکْ هَذِهِ الْعِصَابَةُ مِنْ أَهْلِ الإِسْلاَمِ لاَ تُعْبَدْ فِى الأَرْضِ». مسلم (4687).
در اینجا تنها ذات احدی که توانایی کمک رساندن به آنها را داشت، جز ذات پاک و واحد باری تعالی کسی نبود، بنابراین پیامبر صلی الله علیه وسلم نه از شهداء و نه از انبیای قبل خود و نه از هیچ مخلوقی طلب یاری و مدد خواهی نکرد، زیرا آنها از انجام آن کار ناتوان بودند، بنابراین کاری را که تنها از عهده ی الله تعالی برمی آید را باید از او خواست، نه از هیچ انسان زنده یا مرده ای حتی اگر از اولیای الهی باشد.
بنابراین کمک و یاری طلبیدن از انسان زنده حرام و یا شرک نیست، بلکه نوعی تعاون و همکاری است که خداوند متعال در قرآن آنرا تشویق نموده است؛ اما هرگاه از چیزی کمک و یاری خواسته شود که تنها خدا بر آن توانا باشد، در آنصورت یاری طلبیدن از انسان زنده جایز نیست و بلکه باید تنها از خداوند قادر و توانا یاری طلبید، مانند کسی که از یک ساختمان مرتفع در حال سقوط است که در این شرایط تنها خداوند قادر مطلق است که شایسته است از او مدد و یاری خواست، و مدد خواستن از هر انسان زنده و مرده ای در این شرایط؛ شرک است. چنانکه خداوند متعال می فرماید: « إِن تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ» (فاطر 14).
یعنی: اگر آنها را بخوانید صداى شما را نمىشنوند، و اگر (بر فرض و تقدیر) بشنوند (باز) به شما پاسخ نمىگویند؛ و روز قیامت، شرک شما را منکر مىشوند، و هیچ کس مانند (خداوند آگاه و) خبیر تو را (از حقایق) با خبر نمىسازد!
و می فرماید: « وَالَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ نَصْرَکُمْ وَلآ أَنفُسَهُمْ یَنْصُرُونَ» (اعراف 197). یعنی: و آنهایى را که غیر از خدا مىخوانید، نمىتوانند یاریتان کنند، و نه (حتى) خودشان را یارى دهند.
در این آیه به صراحت ذکر شده که غیر خدا (حال چه شهید باشد یا اولیاء الله یا پیامبران و غیره) نمی توانند کسی را یاری رسانند، و از عبارات « مِن دُونِهِ » به معنای غیر خدا بکار برده است و این عبارت عام است و شامل شهداء و انبیاء و اولیاء نیز می شود.
والله اعلم