(سوال) حقوق والدین بر فرزندان چیست؟

(جواب) بر هر مسلمانی واجب است که با والدینش نیکی نموده و با آنان خوشرفتار باشد، و از جمله آداب رفتار با والدین:

دوست داشتن و با شفقت بودن با آنها:
مسلمان باید بداند که والدینش ارج و حمت بسیاری دارند، زیرا در راه آسایش او زحمت و سختی بسیاری را تحمل نموده اند، و او هر چند زحمت و تلاش بسیاری بکشد نمی تواند حتی جزءی از زحمات آنها را جبران کند.

مردی نزد پیامبر صلی الله علیه وسلم آمد و گفت: یا رسول الله، من مادرم را بر روی شانه ام فرسنگ ها در شدت گرما حمل کردم، آیا من شکرانه ی زحمات او را بجا آورده ام؟ پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: (لعله أن یکون لطلقة واحدة (یعنی طلقة واحدة من آلام الولادة) یعنی: «شاید بتواند پاسخ یکی از دردهای زایمان او باشد.»

همچنین پیامبر صلی الله علیه وسلم می فرماید: (من أرضی والدیه فقد أرضی الله، ومن أسخط والدیه فقد أسخط الله) [بخاری در "الأدب المفرد"] یعنی: «آنکه والدینش را راضی نماید، خداوند را راضی کرده و آنکه والدینش را ناخشنود سازد، خداوند را ناخوشنود کرده است.»

اطاعت از آنان:
فرد مسلمان در همه حال مطیع اوامر والدینش می باشد، مگر اینکه او را به نافرمانی خداوند وادار نمایند، که قطعا در این حالت نباید از هیچ مخلوقی در انجام نافرمانی خدا اطاعت شود.

سرپرستی آنان:
مسلمان نگهداری از والدینش را بر عهده دارد، نفقه ی آنها بر عهده ی او می باشد. به آنها غذا بدهد و لباس بپوشاند، تا از رضای خداوند بهره مند گردد.

اگر فرزند صاحب دارایی باشد و والدین به آن احتیاج داشته بر وی واجب است تا برایشان خرج کند. مردی پیش پیامبر صلی الله علیه و سلم آمد و گفت: یا رسول الله صلی الله علیه و سلم من صاحب مال و اولادی هستم و پدرم می خواهد مال مرا از من بگیرد. پیامبر صلی الله علیه و سلم به او فرمود: (أنت ومالک لأبیک) یعنی: «تو و مالت ازآن پدرت هستی.» [ابن ماجه]

نیکی کردن به آنها:
مسلمان به نیکی کردن در حق والدین مشتاق است، حتی اگر آنها کافر باشند، اسماء دختر ابوبکر -رضی الله تعالی عنها- گفت: (در اسلام آوردن) بر مادرم پیشی گرفتم، در حالی که او -در دوران قریش- مشرک بود. گفتم: یا رسول الله، (در اسلام) بر مادرم پیشی گرفتم، در حالی که او همچنان بر دین خودش است، آیا با مادرم در ارتباط باشم؟ پیامبر صلی الله علیه و سلم فرمود: (نعم، صلی أُمَّک) [مسلم] یعنی: «آری، با او پیوند نگه دار.»
هنگامی که سعد بن ابی وقاص مسلمان شد، مادرش از غذا خوردن و آشامیدن امتناع کرد تا شاید سعد از دینش بر گردد. اما او بر ایمان به خدا اصرار داشت. او از اطاعت مادرش در نافرمانی نسبت به خداوند روی گرداند، و به او گفت: ای مادر بدان که به خدا اگر هزار نفس داشته باشی و هرکدام یک یک از وجودت خارج شود از دین خود دست بر نمی دارم. اگر خواستی چیزی بخور و اگر نخواستی نخور. خداوند عزوجل در قرآن کریم در این باره فرمود:
{وإن جاهداک علی أن تشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما وصاحبهما فی الدنیا معروفًا} [لقمان:15]
یعنی: « و اگر تو را وادارند تا در باره چیزی که تو را بدان دانشی نیست به من شرک ورزی از آنان فرمان مبر و[لی] در دنیا به خوبی با آنان معاشرت کن.»

مراعات احساسات آنان:
فرد مسلمان از هرکاری که موجب بی احترامی به والدینش گردد، دوری می کند حتی اگر چیز جزئی و ناچیزی باشد، مثلاً گفتن کلمه ی "اف" وای بر شما". خداوند متعال می فرماید:
{فلا تقل لهما أف ولا تنهرهما وقل لهما قولاً کریمًا} [اسراء: 23]
یعنی: «به آنها [حتی] اوف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی.»

آنان را به اسمشان صدا مکن:
وقتی فرزندی والدینش را صدا می زند، می گوید: پدر! یا مادرم! آنها را به اسم شان صدا نمی زند. حضرت ابوهریره رضی الله عنه دو مرد را با هم دید و از آنان پرسید که با هم چه نسبتی دارند؟ یکی از آنان گفت: او پدرم است. ابوهریره رضی الله عنه گفت: او را به اسمش صدا مکن و جلوتر از او راه مرو و پیش از او منشین. [بخاری در الأدب المفرد]

هنگام برجا بودن آنان ننشیند، و در راه رفتن از آنان پیش نیفتد:
از ادب بدور است که فرزند بنشیند و والدینش سرپا ایستاده باشند یا پایش را در حالی که مقابل او نشسته اند دراز نماید و ...
لازم است که در حضور آن ها ادب را مراعات نموده و در برابرشان فروتن باشد. خداوند تعالی می فرماید:
{واخفض لهما جناح الذل من الرحمة وقل رب ارحمهما کما ربیانی صغیرًا} [اسراء: 24]
یعنی: « و از سر مهربانی بال فروتنی بر آنان بگستر و بگو پروردگارا آن دو را رحمت کن چنانکه مرا در خردی پروردند.»

همسر و فرزندانش را بر آنها برتری ندهد:
پیامبر صلی الله علیه و سلم از سه نفری که در بیابان می گشتند برای ما حکایت می فرماید که برای سپری کردن شب وارد غاری شدند. وقتی وارد آن شدند، ناگهان صخره ی بزرگی از کوه سرازیر گردیده و آستانه ی غار بسته شد. هرچقدر سعی کردند تا تخته سنگ را جابجا نمایند نتوانستند. مطمئن شدند که در همانجا هلاک خواهند شد. اندیشه نمودند تا هرکدام خداوند سبحان را بخواند و از خدا بخواهد که به برکت اعمال نیکش، آنان را نجات دهد.

یکی از آنان گفت: بار خدایا من پدر و مادری داشتم که پیرو فرتوت بودند و قبل از ایشان هیچیک از اعضای خانواده، و خدمتگاران را سیرآب نمی کردم، روزی در جستجوی درخت دور رفتم و زمانی بازگشتم که آن دو بخواب رفته بودند، من سهم شیرشان را دوشیدم، چون دیدم که آنها به خواب رفته اند، روا ندانستم که آن ها را از خواب بیدار کنم و یا یکی از اعضای خانواده و خدمتگزارانم را شیر بنوشانم، من همچنان صبر کردم که آنها بیدار شوند، و قدح هم در دستم بود تا لحظه ای که صبح دمید، در حالیکه کودکانم در پیش پایم از گرسنگی جزع و فزع می کردند. پس آنها از خواب بیدار شده و سهم شیر خود را نوشیدند. خدایا اگر این کار را برایت کردم ما را از این مشکل نجات ده.

سپس هرکدام اعمال نیک خود را بیان داشته و دعا کردند و صخره از دم غار به کنار رفت و آن ها به فضل این فرزند نیکوکار و رفتار نیکویی که دوستانش داشته اند از غار بیرون آمده و نجات یافتند.» (متفق علیه)

به این ترتیب فرد مسلمان پدرش را بر زن و فرزندان مقدم می شمارد، و با این شیوه ی رفتار به الگویی برای زن و فرزندانش در نیکی در حق والدین تبدیل می گردد. تا اینکه وقتی او و همسرش هر دو پیر شدند، فرزندانشان با آنان نیکو رفتار کنند همچنان که پدراشان با والدینش نیک رفتار نموده است. روایت می شود که پیامبر صلی الله علیه و سلم فرموده اند: (بروا آباءکم تَبرکُم أبناؤکم) [طبرانی] یعنی: «با والدینتان نیکی کنید تا فرزندانتان با شما نیکی کنند.»

دعاء برای آنان در زمان حیات و پس از وفات ایشان:
انسان مسلمان در زمان حیات والدینش و پس از وفات آنان تا می تواند برایشان دعا می کند. در قرآن کریم درباره ی حضرت نوح -علیه السلام- بدینگونه بیان شده است:
{رب اغفر لی ولوالدی ولمن دخل بیتی مؤمنًا وللمؤمنین والمؤمنات} [نوح: 28]
یعنی: «پروردگارا بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنی که در سرایم درآید و بر مردان و زنان با ایمان ببخشای.»

پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید: (إذا مات الإنسان انقطع عمله إلا من ثلاثة: إلا من صدقة جاریة، أو علم ینتفع به، أو ولد صالح یدعو له) [مسلم] یعنی: «چون انسان بمیرد، عمل او قطع می شود، جز در سه چیز:
صدقه ای که جاری باشد.
یا عملی که از آن سود برند.
یا فرزند صالحی که برای او دعا کند.

احسان و نیکی با دوستان پدر و مادر پس از وفاتشان:
فرد مسلمان با دوستان والدینش پیوند می دارد و به آنان سر می زند و به نیکی رفتار می نماید، همانطور که والدینش عمل نموده بوده اند. رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید: (فمن أحبَّ أن یصِلَ أباه فی قبره فلیصلْ إخوان أبیه من بعده) [ابن حبَّان و ابو یعلی] یعنی: «آنکه دوست دارد با پدرش در قبر صله و پیوند نگاه دارد، حتماً باید با دوستان پدرش در زمان وفات او پیوند و صله بجای آورد.»
آن حضرت صلی الله علیه و سلم فرموده است: (إن أَبَرَّ البِرِّ صِلَةُ الرجل أَهْلَ وُدِّ أبیه) [مسلم] یعنی: «از بهترین نیکی ها اینست که شخص رابطه اش را با دوستان پدرش حفظ نماید.»

با این اوصاف هر مسلمانی می کوشد والدینش را خرسند و راضی نگاه دارد و رضایت خداوند عزوجل را در رضایت آن دو می بیند.

والله اعلم