(سوال) در چه حالتی نماز خواندن به طرف قبله ضروری نیست؟

(جواب) در سه حالت مستثنی شده، یعنی خواندن نماز بدون استقبال قبله هم صحیح است :
حالت اول : اگر نمازگزار عاجز و ناتوان باشد، مانند مریضی که رو به غیر قبله است و نمی تواند رو به قبله بچرخد، در اینحالت وجوب استقبال قبله از دوش وی ساقط خواهد شد، به دلیل فرموده الله متعال :
« فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ» (تغابن 16).

یعنی: «به اندازه ای که میتوانید تقوای الهی پیشه کنید».

و پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند : «فَإِذَا نَهَیْتُکُمْ عَنْ شَیْءٍ فَاجْتَنِبُوهُ، وَإِذَا أَمَرْتُکُمْ بِأَمْرٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ». بخاری (7288) ومسلم (1337) .

یعنی: «هر وقت شما را از چیزی منع کردم از آن دوری کنید، و هر وقت به شما دستور دادم کاری را انجام دهید، آنرا به اندازه توانایی انجام بدهید».

حالت دوم : اگر در شدت خوف و ترس باشد، مانند کسی که از دشمن یا حیوان درنده ای فرار می کند، و یا از جریان سیل می گریزد تا مبادا غرق شود، در اینحالت در هر جهتی که باشد می تواند نمازش را بخواند، به دلیل فرموده الله متعال :
« فَإنْ خِفْتُمْ فَرِجَالاً أَوْ رُکْبَانًا فَإِذَا أَمِنتُمْ فَاذْکُرُواْ اللّهَ کَمَا عَلَّمَکُم مَّا لَمْ تَکُونُواْ تَعْلَمُونَ» (بقره 239).

یعنی : « و اگر (به خاطر جنگ، یا خطر دیگری) بترسید، (نماز را) در حال پیاده یا سواره انجام دهید! اما هنگامی که امنیت خود را بازیافتید، خدا را یاد کنید! [نماز را به صورت معمولی بخوانید] همانگونه که خداوند، چیزهایی را که نمیدانستید، به شما تعلیم داد».

آنجا که می فرماید : « فَإنْ خِفْتُمْ : و اگر بترسید » عام است و شامل هر ترسی می شود.

و آنجا که می فرماید : « فَإِذَا أَمِنتُمْ فَاذْکُرُواْ اللّهَ : هنگامی که امنیت خود را بازیافتید، خدا را یاد کنید » دلالت دارد که هر ذکری که انسان بخاطر ترس ترک کرده، ایرادی ندارد، و از جمله : استقبال قبله .

علاوه بر این آیه؛ آیه 16 تغابن و حدیث فوق نیز که برای حالت اول ذکر شد، برای اینجا هم صدق می کند.

حالت سوم : نماز نوافل (سنت) در مسافرت؛ چه با هواپیما باشد یا خودرو یا سوار بر شتر یا الاغ یا اسب، می تواند نماز سنت را در هر سمتی که قرار دارد بخواند، و منظور از نوافل یعنی : نماز وتر یا ضحی یا رواتب و غیره..

و خواندن تمامی نوافل برای انسان مسافر مستحب است، بجز نماز راتبه ظهر و مغرب و عشاء که ترک آنها اولاتر است. هرگاه در حال سواره بود و خواست نماز سنت بخواند، می تواند رو به هر جهتی که نشسته نمازش را بخواند، و این امر از رسول خدا صلی الله علیه وسلم در بخاری و مسلم ثابت شده است.

استقبال قبله در این سه حالت واجب نیست.

اما کسی که هیچ کدام از مشکلات بالا را ندارد و فقط جهت قبله را نمی داند، استقبال قبله بر او واجب است، اما اگر برای یافتن آن اجتهاد و تلاش نمود و (بعد از نماز خواندن) متوجه شد که اشتباه کرده، تکرار نماز بر او لازم نیست، ولی نمی گوئیم استقبال قبله بر او واجب نیست، بلکه بر او واجب است برای یافتن جهت قبله به قدر توانش اجتهاد و تلاش کند، و اگر در اینحالت بعد از نمازش متوجه شد اشتباه تشخیص داده لازم نیست نمازش را تکرار کند، زیرا (در ماجرای تغییر کعبه) آن دسته از صحابه که به آن آگاه نشده بودند، روزی نماز صبح را در مسجد قباء می خواندند، مردی نزد آنها آمد و گفت : «إِنَّ رَسُولَ اللهِ صلی الله علیه وسلم قَد أُنْزِلَ عَلَیْهِ اللَّیْلَةَ قُرْآنٌ، وَقَدْ أُمِرَ أَنْ یَسْتَقْبِلَ الْکَعْبَةَ، فَاسْتَقْبِلُوهَا وَکَانَتْ وُجُوهُهُمْ إِلَی الشَّامِ، فَاسْتَدَارُوا إِلَی الْکَعْبَةِ». بخاری (403) ومسلم (526) .

یعنی: «امشب قرآن بر پیغمبر صلی الله علیه وسلم نازل شده و خداوند دستور داده است که رو به کعبه نماز بخواند، فورآ مردم به سوی کعبه روی آوردند، و در حالی که رو به شام (بیت المقدّس) ایستاده بودند، به طرف کعبه تغییر جهت دادند».

و این در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه وسلم روی داده و انکاری از جانب ایشان نشده، لذا این امر مشروع است؛ یعنی هرگاه کسی به دلیل نا آگاهی جهت قبله را اشتباه تشخیص دهد، تکرار نماز بر او لازم نیست، ولی هرگاه جهت آن برایش مشخص شد باید رو به آنجا بایستد حتی اگر در اثنای نمازش باشد.

خلاصه اینکه استقبال کعبه شرطی از شروط نماز است که بدون آن صحیح نیست مگر در سه حالت مذکور، و یا برای کسی که بعد از تلاش مرتکب اشتباه شده باشد».

"مجموع فتاوی ابن عثیمین" (12/433- 435) .

والله اعلم