{انک لا تهدی من احببت و لکن الله یهدی من یشاء...} قصص-56
((ای محمد)تو نمی توانی هر که را که دوست داشته باشی هدایت کنی،ولی خداست که هدایت می کند هر کسی را که بخواهد...)
آقای بهرام مشیری در یکی از کلیپهایی که در وب سایت youtube موجود می باشد ، به آیه فوق اشاره می کند و سپس بیان می کند که:
...اگر هدایت و گمراهی به دست خدا است ،پس دیگر به رسالت پیامبران چه نیازی است؟پس کار پیامبران بر عبث بوده زیرا خداوند هر که را بخواهد هدایت می کند و هر که را بخواهد گمراه می کند...
 

پاسخ :لازم به اشاره است که آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند.گاه نیاز است که برای فهم یک آیه به آیات دیگر نیز مراجعه کنیم. درست است که هدایت و گمراهی آدمیان بدست خداوند است اما خداوند در قرآن بیان می کند که چه انسان هایی را هدایت و چه انسان هایی را گمراه می کند . کاش نیازی به بیان این نکته نبود که این شبهه از جهل آقای مشیری نسبت به قرآن سرچشمه گرفته است.در ادامه مطلب ،ما این ادعای خود را ثابت می کنیم.
در هدایت فرد ، دو امر مورد توجه است:

1- رساندن دین و دعوت دادن فرد به آن

2- اینکه آن فرد ،تعالیم ارائه شده را به عنوان حقیقت بپذیرد به گونه ای که عقل و قلب او را قانع و آرام سازد و روح او بدان متمایل شود.
وظیفه پیامبر(صلی الله علیه و سلم) فقط ارائه اسلام به افراد بوده ولی نمی توانست مردم را به پذیرفتن عقیده وادار کند . پیامبران نمی توانسته اند در روح مردم دخل و تصرفی داشته باشند و آنان را از درون ، به دینشان متمایل بکنند . پس وظیفه پیامبران در مورد اول خلاصه می شود . ولی مورد دوم به اراده خداوند است . ولی نه به این معنی که خداوند از روی اجبار، شخصی را هدایت و شخصی دیگر را گمراه کند بدون آنکه شخص در آن تاثیری داشته باشد . قرآن علت هدایت افراد را ،تلاش و استحقاق و شایستگی معرفی می کند . به عبارت دیگر  اعمال و رفتار یک شخص عامل هدایت و یا گمراهی همان شخص می باشد.  آیات زیر بیانگر این موضوع است :

1- {...ان الله لا یهدی قوم الظالمین} مائده-51
(...خداوند قوم ظالمان را هدایت نمی کند.)
طبق این آیه علت عدم هدایت می تواند ظلم و فساد اشخاص باشد .

2- {...ان الله لا یهدی من هو کاذب کفار} زمر-3
(...خداوند دروغگوی کفرپیشه را هدایت نمی کند.)
در این آیه یکی از علت های عدم هدایت افراد ،دروغگویی و کفرپیشه بودن را معرفی می کند.

3-{...فلما ازاغوا ازاغ الله قلوبهم و الله لا یهدی القوم الفاسقین} صف-5
(...آنان چون از حق منحرف شدند خداوند دلهایشان را از حق دور داشت و خداوند قوم گناهکاران را هدایت نمی کند.)
در آیه ی فوق ، علت عدم هدایت را انحراف و گناهکار بودن معرفی می کند .
آیاتی از این قبیل در قرآن بسیار زیادند.آیاتی که علت هدایت و گمراهی افراد را ، اعمال و افکار خود همان افراد می داند.
و اینک چند آیه در مورد علت هدایت افراد :

1- {و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا...} عنکبوت-69
(و کسانی که در راه ما به جهاد و تلاش بپردازند ما آنها را به راه خودمان هدایت می کنیم...)

2-{... و یهدی الیه من اناب} رعد-27
(...و (خداوند) هر کسی را که به سوی خدا بازگشت ،هدایت می کند.)

3-{یهدی به الله من اتبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظلمات الی النور باذنه و یهدیهم الی صراط مستقیم} مائده - 16
(خداوند به وسیله آن(کتاب)کسانی را به راههای امن و امان هدایت می کند که جویای خشنودی او باشند ،و با مشیت و فرمان خود ،آنان را از تاریکی ها بیرون می آورد و به سوی نور می برد و ایشان را به راه راست رهنمود می کند.)
پس نتیجه گیری بدین صورت است که وظیفه پیامبران، ابلاغ و معرفی دین است ولی هدایت به دست خداوند است.و خداوند کسانی را هدایت می کند که لیاقت و شایستگی از خود  نشان دهند و کسانی را گمراه می کند که با اعمالشان ، لوازم گمراه شدن را در خود بوجود آورند .

1- {...وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِيلًا}نساء-143
(..و هر كه را خداوند سرگشته و گمراه كند ، راهي براي او نخواهي يافت .)
 

مسعود انصاری متصور شده است که این آیه نشان می دهد که خداوند انسان را از سر جبر گمراه می کند. بدون اینکه انسان اختیاری داشته باشد. ولی اثبات خواهیم کرد که این آیه نه تنها شاهدی بر سخنان ایشان نیست بلکه به طور کامل سخنان ایشان را رد و خنثی می کند . ما در قسمت قبل از این مقاله بیان کردیم که سبب هدایت یا گمراهی انسان بدست خداوند در گرو اعمال
خود انسان است. اگر آقای انصاری آیات قبل از آیه ی فوق(آیات 139 تا 142) را مطالعه می کردند، متوجه می شدند که چرا خداوند آنها را گمراه کرده است. این آیه در مورد منافقین است. خداوند در آیات قبلی آنان را معرفی می کند و رفتارهای آنها را بیان می نماید. طبق آیات مذکور منافقان افرادی هستند که به جای مومنان، کافران را به دوستی می گیرند(آیه139). آیات خدا را به بازیچه می گیرند(آیه140). در صورت پیروزی مومنان با مومنانند و در صورت پیروزی کافران، با کافرانند و دو رو هستند(آیه141). می خواهند خدا را فریب می دهند . در نماز سست و بیحالند و برای مردم ریا می کنند.خدا را اندک یاد می کنند و عبادت خدا را جز اندکی انجام نمی دهند.(آیه142)
منافقان اینگونه صفتها و رفتارهایی داشته اند که خداوند در آیه 143 مهر بر گمراهی آنها می زند پس گمراهی آنها در قبال اعمالی بوده است که انجام می داده اند.

جالب تر اینکه اگر آیات 145 و 146 را مطالعه کنیم، خداوند می فرماید:
{‏إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِيرًا‏.‏إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا‏}نساء-145 و 146
(بيگمان منافقان در اعماق دوزخ و در پائين‌ترين مكان آن هستند و هرگز ياوري براي آنان نخواهي يافت. مگر كساني كه توبه كنند و برگردند و به اصلاح بپردازند و به خدا متوسّل شوند و آئين خويش را خالصانه از آن خدا كنند . پس آنان از زمره‌ي مؤمنان خواهند بود و خداوند به مؤمنان پاداش بزرگ خواهد داد . ‏)

خداوند در این آیات می فرماید که اگر همان منافقان توبه کنند و به اصلاح بپردازند، از زمره ی مومنان خواهند شد و از اهل نجات خواهند شد یعنی این اختیار در دست خود آنان است و هیچکس مجبور نیست. این آیه به صراحت نشان می دهد که خداوند در صورتی آن منافقان را هدایت می کند که آنان رفتارهای خود را تغییر دهند . پس هدایت آنان نیز در گرو رفتار خود آنان خواهد بود.

2-{...فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ...}فاطر-8
(...خداوند هر كس را بخواهد گمراه مي‌سازد ، و هر كس را بخواهد راهياب مي‌نمايد...)
اگر کل آیه ی مذکور را مورد مطالعه قرار دهیم، بهتر می توانیم آیه را درک نماییم:
{‏أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ‏}فاطر-8
(آيا كسي كه عملهاي بدش در نظرش زينت و آراسته شده است و آن را زيبا و آراسته مي‌بيند خداوند هر كس را بخواهد گمراه مي‌سازد ، و هر كس را بخواهد راهياب مي‌نمايد . پس خود را با غم و غصّه‌ي آنان هلاك مكن . خدا بس آگاه از كارهائي است كه مي‌كنند .)
خداوند در این آیه در مورد افرادی که اعمال بدشان در نظرشان آراسته شده است، صحبت می کند . خداوند آنها را گمراه کرده است. اما سوالی مطرح می شود و آن اینکه چه کسانی اعمال بدشان در نظرشان خوب جلوه می کند؟ و آنها چه گناهی دارند که اعمال بدشان در نظرشان خوب جلوه می شود و در نتیجه با انجام آن اعمال بد وارد جهنم می شوند؟
خداوند به این سوال پاسخ می دهد:
{إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمَالَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ}‏ نمل -4
(بي‌گمان كساني كه به آخرت ايمان ندارند ، ما اعمالشان را در نظرشان مي‌آرائيم و ايشان سرگردان بسر مي‌برند)
پس عدم ایمان به آخرت ، نتیجه اش این است که اعمالشان در چشمشان خوب جلوه می کند و از اعمال خود راضی هستند. و سپس بدین دلیل خداوند آنها را گمراه می کند. پس گمراهی آنان نیز به دلیل عمل خود آنها بوده است.

3-{‏مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَا هَادِيَ لَهُ وَيَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ‏}اعراف-186
(خدا هركه را  گمراه سازد ، هيچ راهنمائي نخواهد داشت ، و خداوند آنان را رها مي‌سازد تا در طغيان و سركشي خود سرگردان و ويلان شوند)
آقای انصاری در ترجمه ی آیه به انحراف رفته است. ایشان در ترجمه ی جمله ی (وَيَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ) می نویسد: (خدا چنین شخصی را در حیرت و ضلالت سرگردان خواهد کرد.)
ایشان با این ترجمه می خواهند بقبولانند که خداوند بدون دلیل آنها را در سرگردان خواهد کرد. در حالی که معنای درست این است که خداوند انان را در سرکشی و طغیانشان رها می کند. از این جمله می توان فهمید که آنان خود در طغیان و سرگردانی بوده اند و خداوند آنها را رها کرده است و مهر گمراهی بر آنان زده است. پس باید فرد اول در طغیان و سرکشی باشد تا خداوند آنها را در سرکشی شان رها کند و گمراه نماید.اگر آقای انصاری آیات قبل از این آیه را می خواند، متوجه می شد که آنان چه کسانی هستند که خداوند آنها را گمراه کرده است.آنان آیات خدا را تکذیب می کرده اند(اعراف182) با این حال خداوند به آنان مهلت داده است تا شاید برگردند(اعراف183). آنان در مورد نبوت پیامبر فکر نمی کردند که چگونه می تواند او دیوانه باشد(اعراف184). عدم تفکر در خلقت و مرگ و عدم ایمان آنان از نشانه های آنان است(اعراف185). پس خداوند به دلیل این اعمالشان، گمراهی آنها را در آیه ی 186 بین می نماید.

4-{ أَفَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمِيعًا }رعد-31
(آيا مسلمانان مگر نمي‌دانند كه اگر خدا مي‌خواست همه‌ي مردمان را هدايت مي‌داد ؟ !)
آقای انصاری در فهم این آیه دچار اشتباه شده است. این آیه بیان می کند که خداوند اجباری در هدایت مردم به کار نبرده است و به اختیار آنان است. در ادامه ی آیه جمله ای می آید که آقای انصاری آن را ذکر نکرده است زیرا آن جمله تمامی تئوری و ایراد آقای انصاری را خنثی می کند. خداوند در ادامه ی آیه می فرماید:
{... أَفَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمِيعًا وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا... }رعد-31
(...آيا مسلمانان مگر نمي‌دانند كه اگر خدا مي‌خواست همه‌ي مردمان را هدايت مي‌داد ؟ ! پيوسته كافران به سبب كاري كه مي‌كنند دچار بلا و مصيبت كوبنده مي‌گردند ...)
این جمله از آیه به صراحت می گوید که هر آنچه بر سر کافران می آید بر دلیل اعمال خود آنهاست. پس اعمال آنها در سرنوشتشان موثر است.

اما سوالی ممکن است مطرح شود و آن این است که چرا خداوند کسی را که با لجاجت و ظلمهایی که مرتکب شده است، هدایت نمی کند و علاوه بر آن در گمراهی اش نیز او را همراهی می کند؟ چرا خداوند با این وجو نباید او را هدایت نماید؟
پاسخ این است که  خداوند قبل از اینکه مهر گمراهی بر کسی بزند، عوامل یا شرایطی را برای او بوجود می آورد تا شاید باعث بازگشت به سوی خداوند و ایمان و نجات او شود. مثلا خداوند در مورد قوم فرعون می فرماید:

{ ‏وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ‏ }اعراف-130
(ما فرعون و فرعونيان را به خشكسالي و قحطي و تنگي معيشت و كمبود ثمرات و غلّات گرفتار ساختيم تا بلكه متذكّر گردند)
ولی در ادامه می فرماید:
{ ‏فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُوا لَنَا هَذِهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَلَا إِنَّمَا طَائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ‏ . ‏وَقَالُوا مَهْمَا تَأْتِنَا بِهِ مِنْ آيَةٍ لِتَسْحَرَنَا بِهَا فَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ‏ . ‏فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ آيَاتٍ مُفَصَّلَاتٍ فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِينَ‏ . ‏فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ آيَاتٍ مُفَصَّلَاتٍ فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِينَ‏ . ‏فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلَى أَجَلٍ هُمْ بَالِغُوهُ إِذَا هُمْ يَنْكُثُونَ‏ . ‏فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِلِينَ‏ }اعراف-131 تا 136
((ولي) هنگامي كه نيكي و خوشي بديشان دست مي‌داد مي‌گفتند : اين به خاطر  ما است . امّا هنگامي كه بدي و سختي بديشان دست مي‌داد ، مي‌گفتند : نحوست و شومي موسي و پيروان او است ! هان كه بدبياري آنان تنها از جانب خدا بوده است ، وليكن اكثر آنان نمي‌دانستن. گفتند : هر اندازه براي ما معجزه بياوري تا ما را بدان جادو كني ، ما به تو ايمان نمي‌آوريم. پس سيل ، ملخ ، شته ، قورباغه ، و خون بر آنان فرستاديم كه هر يك نشانه ای جداگانه و روشني بود  امّا آنان تكبّر ورزيدند چرا كه انسانهاي گناهكاري بودند . هر زمان كه عذابي بر آنان واقع مي‌شد مي‌گفتند : اي موسي ! براي ما خداي خود را به فرياد خوان و از او درخواست كن كه به عهدي كه با تو بسته است وفا كند. اگر عذاب را از ما برداري ، سوگند مي‌خوريم كه به تو ايمان بياوريم و بني‌اسرائيل را همراه تو مي‌فرستيم. ‏ امّا هنگامي كه عذاب را تا مدّتي كه سپري مي‌كردند از آنان برمي‌داشتيم ، ناگهان پيمان‌شكني مي‌كردند و سوگند خود را نقض مي‌نمودند . ‏ تا از آنان انتقام گرفتيم و لذا ايشان را در دريا غرق نموديم ، به سبب اين كه آنان آيات و معجزات ما را تكذيب مي‌كردند و از آنها غافل مي‌شدند)
طبق آیات بالا، با آنکه فرعون و همراهانش گمراه بودند ولی پروردگار از طرق مختلف مثل بلایا در صدد هدایت آنان بوده است . با این حال باز آنان توبه نکردند و مسیر هدایت را نپیمودند . در نتیجه خداوند آنان را گرفتار ساخت.

والله تعالی اعلم