شک :

شک به معنای تردید بین دو امر است که کدامیک روی داده است.

در عبادات در سه حالت توجه و اعتنایی به شک نمی شود:

اول: چنانچه شک فقط در حد وَهم باشد و حقیقت نداشته باشد مانند وسواس.

دوم: هرگاه بیشتر اوقات، شخص در شک بسر می برد بگونه ایکه هیچ عبادتی را انجام نمی دهد مگر اینکه در آن شک می کند.

سوم: هرگاه شک بعد از فارغ شدن از عبادات حاصل شود که در این حالت به آن اعتنایی نمی شود، البته به شرطیکه بر آن شک یقین وجود نداشت، چه که در آنصورت به مقتضای یقین عمل می شود.

مثلا شخصی نماز ظهر می خواند و بعد از آنکه از آن فارغ گشت در شک می افتد که آیا سه رکعت خوانده یا چهار رکعت؟!، در این حالت اعتنایی به این شک نمی شود مگر اینکه مطمئن باشد که سه رکعت نماز خوانده؛ در اینصورت چنانچه زمان زیادی از پایان نماز نگذشته بود باید بازگردد و نمازش را کامل گرداند (یک رکعت باقی مانده را بخواند) بعد سلام دهد و سپس به سبب این سهو دو سجده ببرد و بعد سلام دهد، اما چنانچه تا بعد از مدت زمان طولانی بیادش نیامد در این حالت بایستی نمازش را از نو تکرار کند.

اما شک در غیر سه حالت فوق الذکر معتبر است.

و شک در نماز خارج از دو حالت نیست :

حالت اول: شخص نمازگزار بین دو امری که در آن دچار تردید شده است یکی را ترجیح می دهد، در اینصورت به مقتضای امری که ترجیح داده عمل می کند و نمازش را بر اساس آن کامل نموده و سلام می دهد، بعد ( به سبب این شک) دو سجده می برد و سلام می دهد.

مثلا شخصی نماز ظهر می خواند و بعد در شک می افتد که آیا در رکعت دوم است یا سوم؟، اما راجح نزد وی اینست که در رکعت سوم قرار دارد، بنابراین او آن رکعت را بعنوان رکعت سوم خود در نظر می گیرد و بعد از آن رکعت دیگری خوانده و سلام می دهد بعد به سبب شکی که بر او وارد شده دو سجده می برد و باز سلام می دهد.

بخاری (401).

حالت دوم: نمازگزار نمی تواند یکی از دو امر مورد تردید را ترجیح دهد و لذا به یقین عمل می کند و یقین در اینجا در نظر گرفتن کمترین است و بر اساس آن نماز خویش را به اتمام می رساند و قبل از آنکه سلام دهد دو سجده ی سهو بجای آورده و بعد سلام می دهد.

مسلم (571)، ابوداود (1011).

و از جمله مثالهای ديگر شک در نماز :

 در شک می افتد که آیا امام را در رکوع دریافته - تا بعنوان رکعتی حساب شود - یا موفق نشده که او را در رکوع دریابد، حال چنانچه شخص یکی از این دو امر را راجح و صحیح پنداشت در اینصورت به مقتضای آن عمل می کند و نمازش را بر اساس آن تمام کرده و بعد از سلام ( اگر مسبوق بود) دو سجده ی سهو می برد و سلام دهد، مگر اینکه مسبوق نبوده - یعنی تمامی رکعات نماز همراه امام بوده - که در آنصورت لازم به سجده ی سهو نیست.

و اگر نتوانست یکی از آن دو امر مورد تردید را ترجیح دهد، باید به یقین عمل کند ( و یقین در اینجا آنست که او رکعت را درنیافته و چنین حساب می کند که موفق نشده در رکوع به امام برسد) پس نماز خود را بر اساس آن تمام کرده، اما قبل از اینکه سلام دهد باید دو سجده ی سهو بجای آورد بعد سلام دهد.

نکته: اگر شخص در نماز خود دچار شک شد در آنصورت طبق آنچه که بیان شد یا به یقین عمل کرده یا به امری که نزد او راجح بوده عمل می کند، بعد (قبل از پایان نمازش) بر او مشخص می شود که آنچه انجام داده صحیح بوده و زیاده یا نقصی در نمازش رخ نداده، (در اینحالت) بر اساس رأی مشهور مذهب امام احمد سجده ی سهو از او ساقط می گردد، زیرا سبب سجده ی سهو که همان شک است از او برطرف گشته، و البته برخی گفته اند که سجده ی سهو از او ساقط نمی شود تا مایه ی خواری شیطان شود، به دلیل این فرموده ی پیامبر صلی الله علیه وسلم که فرمود: «و إن كان صلى إتماماً كانتا ترغيماً للشيطان». یعنی: «و اگر نمازش را تمام خوانده باشد اين دو سجده باعث خواری شيطان است».

و نیز بدلیل اینکه در بخشی از نمازش دچار تردید شده و لذا این رأی راجح است.

مثلا شخصی نماز می خواند و سپس در رکعتی به شک می افتد که آیا رکعت دوم است یا سوم؟ و نمی تواند یکی از این دو امر را ترجیح دهد لذا بنا را بر یقین می گذارد و آن رکعت را رکعت دوم درنظر می گیرد و نماز خود را بر اساس آن ادامه داده سپس برایش مشخص می شود که آن رکعتی که در آن دچار تردید شده بود در حقیقت رکعت دوم بوده حال در این حالت بر طبق مذهب مشهور امام احمد نیازی نیست تا سجده ی سهو بجای آورد اما بر اساس قول دوم که ما آنرا راجح می دانیم باید قبل از سلام دو سجده ی سهو برده و بعد سلام دهد.

والله تعالی اعلم