نقص :

1- نقص در ارکان نماز :

هرگاه نمازگزار رکنی از نمازش را ترک کرد، اگر آن رکن ترک شده تکبیرة الاحرام 

باشد، نمازش باطل است حال چه از روی عمد باشد یا سهواً روی داده باشد، زیرا نماز وی با ترک تکبیرة الاحرام منعقد نمی شود.

اما اگر رکن ترک شده غیر از تکبیرة الاحرام بود؛ حال چنانکه ترک آن عمدی بوده باشد نمازش باطل است. اما اگر ترک آن سهوی باشد در اینصورت؛ اگر این نقص را بیاد نیاورد تا آنکه به مکان همان رکن ترک شده در رکعت بعدی رسید، باید آن رکعتی که رکن در آن ترک شده بود را حساب نکند بلکه رکعت اخیر را بعنوان جایگزین رکعت ناقص محسوب نماید. ولی اگر هنوز به مکان رکن ترک شده در رکعت بعدی نرسیده بود و بیاد آورد که رکنی را ترک کرده، در اینصورت بر او واجب است که (بلافاصله) به مکان رکن ترک شده بازگردد و آن رکن را بجای آورد و بعد (از همانجا) به نماز خود ادامه دهد. و در هر دو حالت فوق باید ( واجب است) به سبب سهوی که در نمازش مرتکب شده بعد از سلام نماز سجده ی سهو ببرد.

مثلا فرض کنید شخصی در رکعت اول است و سجده ی دوم را فراموش می کند، بعد در رکعت دوم هنگامی که در بین دو سجده نشسته بیاد می آورد که در رکعت اول یک سجده برده است حال او باید رکعت اول خود را حساب نکند بلکه رکعت دوم را بجای آن محسوب نماید، بعبارتی رکعت دوم را بعنوان رکعت اول نمازش حساب کند (زیرا رکعت اول به سبب ترک سجده ی دوم باطل است) بعد به نماز خود ادامه می دهد و سپس سلام داده بعد دو سجده (سهو) می برد و باز سلام می دهد.

مثالی دیگر: فرض کنید شخصی در رکعت اول، نشستن بین دو سجده و نیز سجده ی دوم را فراموش می کند (یعنی فقط یک سجده می برد و بعد برای رکعت بعدی بلند می شود)، سپس در رکعت دوم در هنگام رکوع آنرا بیاد می آورد در این حالت بایستی به مکان رکن ترک شده بازگردد یعنی بنشیند و یک سجده ببرد بعد از همانجا به نماز خود ادامه دهد تا اینکه به انتها رسیده و سلام می دهد بعد به سبب سهوی که مرتکب شده دو سجده (سهو) می برد و باز سلام می دهد.

نقص در واجبات نماز :

هرگاه نمازگزار یکی از واجبات نماز را عمداً انجام ندهد نمازش باطل می شود . اما اگر عمدی نبوده بلکه از روی فراموشی بود، و قبل از آنکه محل آن واجب را در نمازش ترک کند (بلافاصله) بیاد آورد، باید آن عمل واجب را انجام دهد و در این حالت، دیگر چیزی بر وی نیست و نیازی به انجام سجده ی سهو در پایان نمازش ندارد، ولی چنانچه بعد از ترک محل واجب و قبل از رسیدن به رکن مابعد آن بیادش آمد، بایستی بازگردد و واجب را انجام دهد، ولی بعد از آنکه نمازش را کامل کرد و سلام داد باید دو سجده بابت این سهو انجام داده و سلام دهد .

البته بعضی از علما انجام سجده ی سهو را در این حالت نیز لازم نمی دانند.

و اگر پس از رسیدن به رکن بعد از آن (عمل واجب) بیادش آمد، دیگر لازم نیست که به محل عمل واجبی که ترک کرده بازگردد، بلکه نمازش را ادامه دهد و در عوض قبل از آنکه سلام دهد دو سجده ی دیگر بعنوان سجده ی سهو ببرد و بعد سلام دهد.

بعبارتی ترک واجبات در نماز اگر سهوا روی دهد، با سجده ی سهو که قبل از سلام نماز صورت می گیرد جبران می شود.

مثلا شخصی را در نظر بگیرید که در رکعت دوم است و از سجده ی دوم بر می خیزد ولی فراموش می کند که تشهد بخواند و به رکعت سوم می رود، حال در هنگامی که قصد برخواستن داشت (و هنوز بلند نشده) بیاد می آورد، در اینصورت او باید زود حالت نشسته به خود بگیرد و تشهد خود را بخواند و بعد به نمازش ادامه دهد، اما لازم نیست که در پایان نمازش سجده ی سهو ببرد. اما چنانچه بعد از اینکه (کمی) برخواست ولی هنوز کاملاً کمر خود را راست نکرده بود و به اصطلاح حالت ایستاده ی کامل به خود نگرفته بود، باید بازگردد و بنشیند و تشهد خود را بخواند و سپس نمازش را ادامه دهد و بعد از آنکه سلام داد دو سجده دیگر بابت سهوی که مرتکب شده انجام دهد و بعد سلام دهد.

و چنانچه بعد از آنکه برخواست و به حالت ایستاده درآمد، بیادش آمد دیگر لازم نیست بنشیند و تشهد بخواند، بلکه تشهد از او ساقط می شود، در عوض قبل از سلام دادن باید دو سجده ی سهو برده بعد سلام دهد.

دلیل آن روایتی است که امام بخاری و غیر او نیز از عبد الله بن بحينة رضی الله عنه آورده اند که پیامبر صلی الله علیه وسلم نماز ظهر را با آنها خواند و در دو رکعت اول برخواست بدون اینکه تشهد بخواند، صحابه نیز با وی برخواستند تا اینکه به آخر نماز رسیدند و آنها منتظر شدند تا پیامبر صلی الله علیه وسلم سلام دهد، ولی پیامبر صلی الله علیه وسلم الله اکبر گفت و قبل از اینکه سلام دهند دو سجده بردند و بعد سلام دادند

بخاری (1224)، مسلم (570)، نسائی (19/3)، ابوداود (1021)، ترمذی (389)، ابن ماجه (1206).

نقص در سنتهای نماز :

اگر نمازگزار یکی از سنت های قولی یا فعلی نماز را که معمولاً در نماز خویش انجام می داد عمداً یا سهوا ترک کرد، نمازش باطل نمی شود، ولی علما فرموده اند که انجام سجده ی سهو بدلیل ترک عمل سنت، مستحب است اما واجب نیست. بنابراین اگر سجده ی سهو نیز برده نشود هیچ خللی به نماز وارد نمی شود .

والله تعالی اعلم